پس از ۱۰ سال پرونده هسته ای ایران عادی شد؟
پرونده هسته‌ای ایران از حالت تهدید صلح جهانی خارج می‌شود؟/ برجام در ایستگاه پایانی
آنچه امروز یعنی ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ رخ می‌دهد (یا باید رخ دهد) شامل خاتمه رسمی قطعنامه ۲۲۳۱ است یعنی شورای امنیت موضوع ایران را از فهرست مسائل خود حذف می‌کند و پرونده هسته‌ای از حالت تهدید صلح جهانی خارج می‌شود
«برنامه جامع اقدام مشترک» یا همان «برجام» که از آن به عنوان «دستاورد بزرگ دیپلماسی» یاد می‌شد، پس از ۱۰ سال به ایستگاه پایانی رسیده است؛ توافقی که بر پایه اعتمادسازی ایران درباره ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای و تعهد طرف‌های غربی به لغو تحریم‌ها بنا شده بود.
برجام که در تاریخ ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ (۲۳ تیر ۱۳۹۴) نهایی شد، شامل چندین تاریخ مهم و بندهای غروب است که بر اساس ضمیمه V یا پیوست پنجم تعریف شده‌اند. این تاریخ‌ها از روز تصویب محاسبه می‌شوند و به تدریج تحریم‌ها را کاهش یا خاتمه می‌دهند. برخی محدودیت‌ها دائمی هستند مثل ممنوعیت ساخت سلاح هسته‌ای، اما بسیاری از آن‌ها خاتمه می‌یابند یا به اصطلاح «غروب» می‌کنند.
به عنوان مثال، در «روز اجرا» در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶ (۲۶ دی ۱۳۹۴) پس از تأیید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر اجرای تعهدات اولیه هسته‌ای ایران مانند کاهش سانتریفیوژها و محدودسازی غنی‌سازی به ۳.۶۷ درصد، تحریم‌های هسته‌ای سازمان ملل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده برداشته شد.
در «روز انتقال» در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ (۲۶ مهر ۱۴۰۲) که هشت سال پس از روز تصویب بود، محدودیت‌های سازمان ملل بر موشک‌های بالستیک و تسلیحات متعارف خاتمه یافت و اتحادیه اروپا تحریم‌های هسته‌ای باقی‌مانده را برداشت.
و اکنون در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهر ۱۴۰۴) که ۱۰ سال پس از روز تصویب است؛ قطعنامه ۲۲۳۱ به طور خودکار منقضی شده و موضوع برنامه هسته‌ای ایران از دستور کار شورای امنیت خارج می‌شود.
البته در این ۱۰ سال اتفاقات بسیار زیادی رخ داده که شاید مهم‌ترین آن‌ها، خروج آمریکا از برجام بود. «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا در سال ۲۰۱۸ و در دوره اول حضور خود در کاخ سفید، واشنگتن را از این توافق خارج کرد. ایران نیز در پی بی‌عملی غرب به تعهدات خود و طبق مفاد توافق، تعهدات خود را کاهش داد و همواره اعلام کرد در صورت بازگشت طرف‌ها به توافق، این تعهدات برگشت‌پذیر است.
قطعنامه ۲۲۳۱ چیست؟
قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد که در ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵ (۲۹ تیر ۱۳۹۴) تصویب شد، برجام را تأیید و به آن جنبه حقوقی الزام‌آور داد. این قطعنامه تحریم‌های قبلی سازمان ملل علیه برنامه هسته‌ای ایران مانند قطعنامه‌های ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳ و ۱۹۲۹ را به حالت تعلیق درآورد.
اما یک موضوع جنجالی نیز در این بین وجود دارد. سازوکار بازگشت تحریم‌ها (اسنپ‌بک) در بندهای ۱۰ و ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و در متن برجام پیش‌بینی شد. این سازوکار به هر عضو توافق اجازه می‌دهد که در صورت ادعای «عدم پایبندی اساسی ایران» به تعهدات، موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. در چنین شرایطی، بدون نیاز به رأی‌گیری مثبت، تمامی تحریم‌های لغوشده طی قطعنامه‌های قبلی به طور خودکار بازمی‌گردند.
طبق بند ۸ قطعنامه، روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ به عنوان «روز خاتمه» تعیین شده است. در این تاریخ، تمام مقررات قطعنامه به طور خودکار خاتمه می‌یابد و شورای امنیت رسماً موضوع برنامه هسته‌ای ایران را از دستور کار خود خارج می‌کند. این یعنی برجام از نظر حقوقی سازمان ملل به پایان می‌رسد. همچنین، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از این پس فقط در چارچوب توافق جامع پادمان‌ها (ان‌پی‌تی) و پروتکل الحاقی-البته اگر ایران آن را اجرا کند- به برنامه هسته‌ای ایران نظارت می‌کند، نه بر اساس محدودیت‌های خاص برجام. مهم‌ترین نکته اینکه ایران از فصل هفتم منشور سازمان ملل که تحریم‌های اجباری را توجیه می‌کند، خارج می‌شود و به عنوان یک «دولت عادی» در ان‌پی‌تی تلقی می‌شود.
در ماه‌های اخیر چه گذشت؟
تحولاتی که در ماه‌های اخیر رخ داد، باعث افزایش تنش‌ها میان ایران و طرف‌های غربی عضو برجام شد. پس از «گزارش جامع» که «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی بنا به درخواست غربی‌ها از برنامه هسته‌ای ایران تهیه کرد، تهران به «انجام فعالیت‌های اعلام‌نشده، وجود مکان‌های مشکوک، انباشت مواد هسته‌ای با غنای بالا و عدم همکاری با آژانس» متهم شد؛ گزارشی که ایران آن را «سیاسی، غیرحرفه‌ای و جانبدارانه» توصیف کرد و به نظر بسیاری از کارشناسان بهانه‌ای برای اقدامات تجاوزکارانه آمریکا و رژیم صهیونیستی و همچنین فعال‌سازی اسنپ‌بک شد.
در هفته پایانی تیر ماه بود که «ژان نوئل بارو» وزیر امور خارجه فرانسه در جمع خبرنگاران در بروکسل اعلام کرد این کشور به همراه شرکای خود در برجام شامل انگلیس و آلمان تا پایان ماه اوت و در صورتی که پیش از آن پیشرفت ملموسی در زمینه توافق هسته‌ای ایران حاصل نشود، اسنپ‌بک را علیه ایران فعال خواهند کرد. این تحولات پس از اتفاق افتاد که ایران و آمریکا در حال مذاکره بر سر برنامه هسته‌ای ایران بودند که رژیم صهیونیستی با همراهی واشنگتن به ایران حمله نظامی کرد و علاوه بر شهادت فرماندهان نظامی و غیرنظامیان، تاسیسات هسته‌ای ایران از جمله در نطنز، فردو و اصفهان مورد حمله و تخریب قرار گرفت.
به‌رغم این فشارها، مقامات ایران در راستای دفاع از منافع ملی و مردم باز هم تاکید داشتند که باب دیپلماسی باز است اما واقعیت این بود که طرف غربی در راستای اهداف زیاده‌خواهانه اصولا اعتقادی به توافق نداشتند چنان‌که گفت‌وگوهایی که میان ایران و تروئیکای اروپایی در ژنو، استانبول و نیویورک برگزار شد با نتیجه‌ای همراه نبود.
در ۲۸ اوت ۲۰۲۵ (۶ شهریور ۱۴۰۴)، تروئیکای اروپایی نامه‌ای به شورای امنیت ارسال کردند و ایران را به «عملکرد ضعیف قابل توجه» مانند غنی‌سازی بیش از حد مجاز و عدم همکاری با آژانس متهم کردند. این اقدام فرآیند ۳۰ روزه فعال‌سازی اسنپ‌بک را آغاز کرد. آمریکا نیز از آن حمایت کرد، اما روسیه و چین آن را غیرقانونی توصیف کردند، چراکه آمریکا از برجام خارج شده و تروئیکای اروپایی مکانیسم حل اختلاف را دور زده بودند و از همه مهمتر این که سه کشور اروپایی فرانسه، انگلیس و آلمان در طول سال‌های اخیر به هیچ یک تعهدات برجامی‌شان نیز عمل نکرده بودند.
در سپتامبر ۲۰۲۵ (شهریور-مهر ۱۴۰۴)، شورای امنیت به ۲ پیش‌نویس رأی داد؛ پیش‌نویس کره جنوبی به‌عنوان رئیس شورای امنیت برای «ادامه تعلیق تحریم‌ها» با ۴ رای موافق، ۲ رای ممتنع و ۹ رای مخالف شکست خورد. این اقدام کره جنوبی یک روند عادی بود که می‌بایست پس از ارائه نامه طرفین، رئیس دوره‌ای شورای امنیت آن‌را انجام می‌داد. پیش‌نویس روسیه و چین برای تمدید ۶ ماهه قطعنامه تا آوریل ۲۰۲۶ نیز با کارشکنی غربی‌ها شکست خورد.
این شکست‌ها به معنای آن بود که از منظر غربی‌ها، اسنپ‌بک «فعال» شده و تحریم‌های سازمان ملل که قبل از سال ۲۰۱۵ وضع شده بود، از ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵، یعنی ۳۰ روز پس از اطلاع تروئیکای اروپایی به طور رسمی بازگردانده شده‌اند. سازمان ملل در یادداشتی رسمی تأیید کرد که این تحریم‌ها «همانند قبل از تصویب قطعنامه ۲۲۳۱» اعمال می‌شوند، از جمله ممنوعیت صادرات تسلیحاتی، محدودیت‌های هسته‌ای و مالی، و فهرست افراد و نهادهای تحریمی.
ایران، روسیه و چین بازگرداندن قطعنامه‌ها را «غیرقانونی» توصیف و اعلام کردند کشورها الزامی برای رعایت آن ندارند.
در همین راستا، مسکو مشروعیت اقدام اروپا را از پایه زیر سؤال برد. «ماریا زاخارووا» سخنگوی وزارت خارجه روسیه روز یکشنبه ششم مهرماه و ساعاتی قبل از اجرای اسنپ‌بک در کانال تلگرامی خود نوشت: «اروپایی‌ها با حقه‌بازی، رویه حل اختلاف پیش‌بینی‌شده در قطعنامه ۲۲۳۱ را نادیده گرفتند. طبق این قطعنامه، ابتدا باید اختلافات از طریق مکانیسم حل اختلاف بررسی شود و تنها در صورت بن‌بست، موضوع به شورای امنیت ارجاع داده شود. اما لندن، پاریس و برلین این مراحل را نادیده گرفتند و مستقیماً درخواست خود را به شورای امنیت ارائه کردند.»
دیپلمات روس نوشت: «از منظر حقوق بین‌الملل، این اقدام یک کلاهبرداری است. اگر قوانین را نقض کنید، حق استفاده از مکانیسم‌های پیش‌بینی‌شده در آن را از دست می‌دهید. این کشورها به‌صورت مکرر قطعنامه ۲۲۳۱ را نقض کرده‌اند. پس از انقضای برخی محدودیت‌های اعمال‌شده علیه ایران در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳، آن‌ها تحریم‌های مشابهی را به‌صورت یک‌جانبه اعمال کردند. غرب سال‌هاست تعهدات خود در قبال برجام را اجرا نکرده و ایالات متحده نیز در سال ۲۰۱۸ به‌طور کامل از این توافق خارج شد.»
ایسنا
دیدگاه تان را بنویسید