نفوذ پرسرعت غرب آسیا در سیاست خارجی روسیه و تدابیر کرملین برای انطباق با شرایط جدید

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، پس از حمله روسیه به اوکراین و جدایی مسکو از غرب، غرب آسیا فضای بیشتری را در سیاست و اقتصاد روسیه اشغال کرد و به دومین شریک مهم این کشور  پس از چین تبدیل شد. تجارت با کشورهای غرب آسیا به سرعت در حال رشد است و هر روزه کریدورهای حمل‌ونقل جدید از طریق کشورهای خاورمیانه (غرب آسیا) به سمت روسیه ساخته می شود، می‌توان صدها هزار روس را با مجوزهای اقامت و پاسپورت محلی در کشورهای خاورمیانه مشاهده کرد و رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی روسی فعالانه و مشتاقانه در مورد مناقشات خاورمیانه بحث و گفتگو می‌کنند. هرچه نقش غرب آسیا بیشتر می‌شود سیاست خارجی روسیه متحول می‌شود و منجر به اتخاذ رویه‌های خاورمیانه‌ای در کرملین خواهد شد.

رتبه دوم بعد از چین

روسیه چندین سال پیش، در سال 2015، یعنی زمانی که عملیات نظامی خود را در سوریه آغاز کرد، مجددا وارد عرصه غرب آسیا شد. از آن زمان، مسکو از یک ناظر منفعل به یکی از شرکت کنندگان فعال در فرآیندهای سیاسی در منطقه خاورمیانه تبدیل شده است.

با این حال، تا سال 2022، غرب آسیا تنها یکی از پروندهای بیشمار سیاست خارجی روسیه بود. جنگ با اوکراین همه چیز را تغییر داد؛ تحریم و جدایی از غرب که نتیجه جنگ اوکراین بود، روسیه را وادار کرد که به سرعت به دنبال شرکای جایگزین در زمینه‌های مختلف بگردد، و تنها یک سال بعد، کشورهای غرب آسیا پس از چین برای مسکو در بالاترین درجه اهمیت قرار گرفتند.

در این میان آنچه بیش از همه چشمگیر بود جهش تجاری و اقتصادی در روابط با ترکیه است. مبادلات تجاری با آنکارا در سال 2022 تقریباً دو برابر شد و 70 میلیارد دلار رسید. این موضوع زمانی اهمیت پیدا می‌کند که بدانید فدراسیون روسیه در حال حاضر تنها با چین روابط تجارتی گسترده‌تری را برقرار کرده است. علاوه بر این، ترکیه به شریکی ضروری برای روسیه در زمینه‌های مختلف تبدیل شده است. از ترانزیت مسافر و بار به صورت سفر هوایی گرفته تا واردات فناوری‌های پیشرفته.

روابط با ایران که به متحد نظامی مهمی برای روسیه تبدیل شده، از نظر کیفی تغییر کرده است. این همکاری در زمینه‌های اقتصادی بخصوص تکمیل کریدور شمال به جنوب و حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز شکل تازه‌ای به خود گرفته است.

از سوی دیگر اهمیت امارات متحده عربی برای کرملین به شدت افزایش یافته است. نه تنها گردش مالی مابین دو کشور افزایش 68 درصدی را تجربه کرده و به 9 میلیارد دلار رسید، بلکه این کشور به حلقه مهمی در زنجیره واردات موازی لوازم الکترونیکی، عمدتاً ریزتراشه‌ها و همچنین یکی از مقاصد اصلی مهاجرت شهروندان روسیه و سفر به خارج از کشور تبدیل شده است.

روابط با عربستان سعودی اهمیت جدیدی پیدا کرده است. مسکو اکنون در حال هماهنگی استراتژی‌های صادرات و رویکردهای خود در قبال درگیری‌ها و چالش‌های موجود در خاورمیانه با ریاض است. همچنین باید به سرمایه‌گذاری‌های کلان اقتصادی عربستان سعودی در دوران تحریم‌های بی‌سابقه غرب در روسیه اشاره کنیم.

در اینجا می‌توان به تعدادی از پروژه‌های بزرگ روسیه که در غرب آسیا در حال اجرا هستند یا در آینده‌ای نزدیک راه‌اندازی می‌شوند را به لیست اضافه کرد. به عنوان مثال، کریدور حمل و نقل شمال-جنوب که از طریق آذربایجان و ایران به اقیانوس هند می‌رسد و یا ایجاد یک هاب گازی در ترکیه.

در نهایت، باید به فعالیت‌های روسیه در سوریه نیز اشاره کرد. جایی که تنها پایگاه نظامی روسیه در خارج از فضای پس از شوروی هنوز در آن قرار دارد. مسکو، خواسته یا ناخواسته، یک شرکت کننده مستقیم در حل‌و‌فصل مناقشه طولانی مدت سوریه باقی خواهد ماند.

کدام مناطق غرب آسیا؟

یکی دیگر از شرایط جدید در روابط روسیه با کشورهای غرب آسیا، ظهور یک دیاسپورای بزرگ روسی در منطقه است. در سال 2022، ترکیه و امارات در میان 10 کشور برتر مقاصد گردشگری و مهاجرپذیر شهروندان روسیه قرار داشته‌اند. البته آمار دقیقی از تعداد روس‌های که نقل مکان کرده‌اند وجود ندارد، اما ترکیه به تنهایی بیش از 150 هزار مجوز اقامت برای شهروندان روسیه در سال گذشته صادر کرده است. هرچند گفته می‌شود در سال 2023، به دست آوردن یا تمدید سند اقامت بسیار دشوارتر شده است، اما تعداد روس‌ها در ترکیه همچنان نسبت به سال‌های قبل از جنگ در رتبه بالای قرار دارد.

همچنین در امارات متحده عربی در سال‌های 2022-2023، نه تنها تعداد گردشگران و مهاجران روسی به میزان قابل توجهی افزایش داشته، بلکه تعداد شرکت‌های ثبت‌شده توسط روس‌ها نیز به دلیل دور زدن تحریم‌های اتحادیه اروپا و قوانین تجاری بازتر با رشد قابل توجهی روبرو بوده است. مقصد مهم دیگر  روس‌تباران در غرب آسیا سرزمین‌های اشغالی بود که در مجموع بیش از 60 هزار یهودی روس‌تبار از ابتدای سال 2022 تا اواسط سال 2023 به سرزمین‌های اشغالی بازگشتند. به طور کلی، جنگ در اوکراین منجر به مهاجرت چند صد هزار روس برای زندگی در خاورمیانه شده است. تعجب آور نیست که رسانه‌های روسی با جدیت بیشتری در مورد درگیری‌های غرب آسیا بحث و تحلیل ارائه می‌دهند.

درست است، جنگ مسکو را مجبور کرد رویکرد خود را نسبت به درگیری‌های منطقه تغییر دهد. اگر کرملین قبلاً به دنبال تصاحب یک موقعیت مساوی با قدرت‌های دیگر در منطقه غرب آسیا بود، اکنون بدست آوردن موقعیت برتر و قطعه بزرگتری از کیک قدرت در منطقه را دنبال می‌کند. پس از شروع جنگ اوکراین روابط روسیه و رژیم صهیونیستی به دلیل موضع‌گیری‌های تل‌آویو و قرار گرفتن در جبهه غرب‌جمعی تیره شده بود اما پس‌از شروع درگیری‌ها در فلسطین، مسکو به طور فزاینده‌ای خود را با کشورهای اسلامی در این منطقه همسو کرده است. و این امر با توجه به اهمیت فزاینده کشورهای اسلامی خاورمیانه برای روسیه موضوعی چندان تصادفی نیست.

نتایج این امر، خود را به غیرمنتظره‌ترین و در مواقعی تکان دهنده‌ترین شکل ممکن در تاریخ معاصر روسیه نشان می‌دهد. جایی که انبوهی از تظاهرکنندگان  و معترضین به جنایت‌های رژیم اسرائیل در غزه، تحت شعارهای ضد اسرائیلی به کنسولگری این رژیم در منطقه تاتارستان و یا به مسافران هواپیمای اسرائیلی با شعار «الله اکبر» حمله‌ور شدند تا انزجار خود را از جنایات رژیم نشان دهند.  معمولاً این چنین تصاویری از کشورهای غرب آسیا به رسانه های جهانی مخابره می‌شود ولی اکنون به لطف مواضع ضد استعماری و غرب ستیزانه مقامات کرملین شاهد چنین صحنه‌های از سرزمین‌های مسلمان نشین روسیه در قفقاز شمالی بوده‌ایم.

نفوذ خاورمیانه

ارتباطات فراوان در سطوح مختلف، دیاسپورای بزرگ روس‌ها و افزایش نقش منطقه‌ای روسیه، همه اینها تأثیرات متقابل بین روسیه و غرب آسیا را اجتناب ناپذیر می‌کند. فرهنگ این منطقه به معنای وسیع آن ناگزیر بیش از هر زمان دیگری به روسیه نفوذ خواهد کرد.

در دهه 2000، جریانی از گردشگران روسی که از ترکیه و مصر بازدید می‌کردند، با قلیان آشنا شدند که به سرعت در رستوران‌های سراسر روسیه ظاهر شد و اکنون صحبت از یک جابه‌جایی انسانی بسیار بزرگتر از مردم در میان است که در واقعیت خاورمیانه بسیار عمیق‌تر از بازدید گردشگران است. بنابراین  این تغییرات به رستوران‌های عربی یا موسیقی شرقی محدود نخواهد شد.

همراه با تماس‌های بیشتر، فرهنگ کسب‌و‌کار و همچنین ویژگی‌های بخش مالی نیز انتقال پیدا خواهد کرد. ویژگی‌های همچون  معرفی و آزمایش  شیوه‌های «بانکداری اسلامی» که از اول سپتامبر 2023 در روسیه آغاز به کار کرده است. هرچند هنوز ساز و کارهای این طرح به وضوح مشخص نشده است اما نکته مهم در حال حاضر جنبه نمادین بانکداری اسلامی در ساختارهای مالی روسیه است. مهمتر از آن این است که مذاکرات چگونه انجام می‌شود، سلسله مراتب کاری چگونه مشخص می‌شود، مسائل بحث برانگیز چگونه و چالش‌زا چگونه حل می‌شوند،  پاسخ به همه این پرسش‌ها مطمئنا تحت تاثیر جهت‌گیری سیاست خاورمیانه‌ای کرملین خواهد بود.

پس از شروع جنگ اوکراین تماس‌ها با غرب آسیا نه تنها در میان مهاجران و بازرگانان روسی، بلکه در میان مقامات نیز بیشتر شده است. به عبارت دیگر تأثیر این دیدارها در آینده در نهادهای دولتی نیز محسوس خواهد بود.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه فعالانه از شیوه‌های غربی، عمدتاً اروپایی، در ساختارهای حقوقی و بروکراتیک تقلید کرد. اما اکنون به نظر می‌رسد مدل اروپایی کاملاً محو شده و مدل‌های دیگری جایگزین آن شده است. مدرنیزاسیون اقتدارگرایانه در عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر ممکن است در روسیه به عنوان تجربه‌ای مطلوب مورد تقلید قرار گیرد.

در تعامل جوامع مختلف، الگوهای مشابهی در سطوح مختلف اعمال می‌شود، افرادی ساختارهای که با آنها ارتباط بیشتری برقرار می‌کنید، بیشتر بر شما تأثیر می‌گذارند. چرخش شدید روسیه به سمت ارزش‌های سنتی به خوبی در اینجا قابل مشاهده است. نگرش به خانواده، مذهب، نقش زنان در جامعه و... غرب آسیا موارد زیادی برای آموختن در شرایط فعلی دارد و از سوی دیگر سهم رو به رشد مسلمانان در جامعه روسیه به دلایل مختلف، زمینه مساعدتری را برای وام گرفتن از واقعیت‌های این منطقه ایجاد می‌کند.

در نهایت، برای ساکنان روسیه، خاورمیانه نیز در حال تبدیل شدن به یک آسانسور اجتماعی است. اگر تجارت و دولت از غرب به ترکیه، امارات متحده عربی و ایران تغییر جهت داده باشند، آنگاه کارکنان جوان نیز در جستجوی مشاغل خارجی به این کشورها نقل مکان می‌کنند. تقاضا باعث عرضه می‌شود، به این معنی که مطالعات شرق‌شناسی برای علاقمندان در سال‌های آینده فراهم می شود. بنابراین عصر جدید می‌تواند عرب شناسان، ایران‌شناسان و ترک شناسان با استعدادی را به روسیه دهد.