گزارش ویژه نامه نیوز درباره تحولات قفقاز
سورپرایز ژئوپلیتیکی تهران؛ کریدور زنگزور در خط قرمز امنیتی
گزارش تحلیلی «نامه‌نیوز» از ماجرای کریدور زنگزور؛ طرحی که با میانجیگری ترامپ میان آذربایجان و ارمنستان امضا شد اما به گفته مقامات ارشد جمهوری اسلامی، تهدیدی مستقیم برای امنیت ملی، مرزهای ژئوپلیتیکی و جایگاه ترانزیتی ایران است را در ادامه خواهید خواند.
مصطفی صادقی : کریدور زنگزور، مسیری استراتژیک در جنوب ارمنستان است که آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل می‌کند—بدون کنترل گمرکی ارمنستان. این مسیر درواقع ادامه‌ای است برای تحقق بند نهم توافقنامه آتش‌بس ۲۰۲۰؛ اما مفهوم "کریدور" از آن زمان وارد ادبیات ژئوپلیتیکی شده است و اکنون به میدان چالش‌های راهبردی و امنیتی در منطقه تبدیل شده‌است.
تاریخچه و اهمیت استراتژیک کردور زنگزور
کریدور زنگزور از نظر جغرافیایی مسیری است که از منطقه قره‌باغ شرقی آذربایجان آغاز شده و با عبور از استان سیونیک (زنگزور) در جنوب ارمنستان، به جمهوری خودمختار نخجوان متصل می‌شود. این مسیر به موازات مرز ایران و ارمنستان قرار دارد و فاصله آن با رود ارس در برخی نقاط کمتر از ۱۰ کیلومتر است. طول تقریبی کریدور، بسته به مسیر انتخابی، بین ۴۰ تا ۴۳ کیلومتر برآورد می‌شود. نقطه شروع آن از ناحیه هورادیز (Horadiz) در آذربایجان بوده و پس از گذر از خاک ارمنستان، در منطقه یردارمناد (Yeraskh) به مرز نخجوان می‌رسد. این کریدور در صورت اجرا، بخشی از شبکه بزرگ‌تر اتصال زمینی بین باکو و ترکیه و همچنین آسیای مرکزی خواهد بود.
اما اگر بنا بر بررسی تاریخچه این منطقه باشد باید گفت که از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، منطقه‌ی زنگزور (Syunik) که اکنون جزو استان جنوبی ارمنستان است، به دلیل جدا شدن نخجوان از آذربایجان، به نقطه‌ای راهبردی بدل شد. از ۱۹۹۲ به‌بعد، ارتباط زمینی میان آذربایجان و نخجوان با مسدودی مواجه شد—تا پیش از جنگ قره‌باغ ۲۰۲۰، تنها مسیر هوایی یا از طریق ایران امکان‌پذیر بود.
از دید آذربایجان، بازگشایی این کریدور می‌تواند هزینه‌های حمل‌ونقل را کاهش دهد، صادرات را تقویت کند و دسترسی زمینی به نخجوان را تضمین کند. همچنین این مسیر می‌تواند ارمنستان را به کانون حمل‌ونقل منطقه‌ای تبدیل کرده و در عین حال پرچمدار پروژه‌های سیاسی مداخله جویانه تلقی شود.
از سوی دیگر، محل عبور این مسیر، موقعیت ایران را در معادلات ترانزیتی و اتصال قفقاز به آسیای مرکزی تهدید می‌کند. تهران معتقد است که این مسیر نقش ایران را حاشیه‌ای کند و البته تهران آن را خطری راهبردی می‌داند.
آن روی دیگر سکه؛ از ترامپ تا واکنش تهران
بعد از جنجال های فراوان بالاخره مذاکراتی در کاخ سفید میان رییس‌جمهور ترامپ، نخست‌وزیر ارمنستان (پاشینیان)، و رییس‌جمهور آذربایجان (علی‌اف) منجر به توافقی مهم شد: در چارچوب سند «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه جهانی» (TRIPP)، توسعه این کریدور راهبردی برای دوره‌ای ۹۹ ساله به آمریکا واگذار شد. شامل ساخت راه‌آهن، خطوط لوله نفت و گاز و فیبر نوری توسط کنسرسیوم‌های آمریکایی.
این توافق به معنای کاهش نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی است و به تعبیر برخی، نشانه‌ای از تغییر میدان قدرت منطقه‌ای از مسکو به واشنگتن. برخی این توافق را غروب روسیه در قفقاز توصیف کرده اند.
واکنش ایران و هشدارهای امنیتی
ایران، در جایگاه همسایه‌ی مستقیم این مسیر پیشنهادی، به شدت با آن مخالفت کرده است. علی‌اکبر ولایتی—مشاور رهبر انقلاب—در گفت‌وگویی با تسنیم تاکید کرده است: «ایران با یا بدون روسیه این کریدور را مسدود خواهد کرد» او این مسیر را «تغییر مرزها» و «تقسیم ارمنستان» خوانده است.
نگاه بین‌المللی و پیامدهای ژئوپلیتیکی در مورد کریدور زنگزور
-
ترکیه با خوشبینی از این توافق استقبال کرده و آن را جاده‌ای برای اتصال اروپا به آسیا ارزیابی می‌کند. رجب طیب اردوغان اهمیت این مسیر را در گفتگو با علی‌اف برجسته کرده است.
-
روسیه، که تا پیش از این میانجی سنتی قفقاز بود، نسبتاً کنار گذاشته شده و پیشنهاد کرد حل مساله باید از طریق بازیگران منطقه‌ای انجام شود. البته در ادامه روسیه از این ماجرا حتی استقبال کرده است.
-
اتحادیه اروپا البته با استقابل از صلح صورت گرفته در این منطقه و آرامش پدید آمده اصطلاح «کریدور» را نگران‌کننده دانسته است . آنها در واقع دردسرهای تاریخی مانند «کریدور دانزیگ» در قبل از جنگ جهانی دوم، که بخشی از دیپلماسی پرچالش عصر خود بود را یادآوری می کنند.
-
تحلیل‌گران اقتصاد جهانی بر این باورند که ترانزیت این مسیر می‌تواند تا ۱۰–۱۵ درصد هزینه‌های انرژی اروپا را کاهش دهد و تجارت بین‌المللی را از طریق قفقاز، موثرتر سازد.
چالش‌های عملی و امنیتی
اجرای این پروژه بایستی مسائل متعددی را در نظر داشته باشد:
-
ماهیت حقوقی زمین: ارمنستان باید قانوناً واگذاری زمین را تضمین کند—بحثی که نیازمند اصلاح قانون اساسی است.
-
ابهامات درباره تأمین امنیت، گمرک، کنترل عبور، و حقوق افراد و کالاهای عبوری وجود دارد.
-
تهدیدهای امنیتی و نگرانی روسیه می‌تواند مسیر را پرحادثه کند.
-
تلویزیون‌های منطقه‌ای و گروه‌های اپوزیسیون ارمنی این توافق را خطرناک و تهدیدی برای حاکمیت ملی می‌دانند.
ایران و راه های پیش رو
با توجه به ماهیت احتمالی پیامدهای این توافق، ایران می‌تواند اقداماتی چندلایه را در دستور کار قرار دهد:
دیپلماسی فعال قفقازی: افزایش رایزنی با ارمنستان و آذربایجان به‌منظور تأمین منافع متقابل و جلوگیری از حذف کامل ایران از معادلات ترانزیتی.
توسعه مسیرهای جایگزین: سرمایه‌گذاری فوری در کریدورهای ترانزیتی مانند مسیر خزر-قفقاز-اروپا یا اتصال ریلی به گرجستان، برای کاهش آسیب‌پذیری.
ائتلاف‌سازی منطقه‌ای: همکاری با روسیه و کشورهای آسیای مرکزی برای تعریف پروژه‌های مشترک که حضور ایران را در زنجیره‌های تأمین منطقه‌ای تثبیت کند.
اقدامات امنیتی پیشگیرانه: تقویت ظرفیت اطلاعاتی و مرزبانی در شمال‌غرب، به‌ویژه در حوزه رصد تحرکات لجستیکی و زیرساختی.
مهمترین سوالات درباره کریدور زنگزور چیست؟
سؤال: کریدور زنگزور چیست؟
پاسخ: مسیر ترانزیتی پیشنهادی از طریق استان سیونیک ارمنستان که آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند—استانی که به ترکیه و آسیا نزدیک است.
سؤال: چرا کریدور زنگزور اهمیت دارد؟
پاسخ: این مسیر می‌تواند تجارت، صادرات و اتصالات ترانزیتی منطقه‌ای را بهبود بخشد؛ همچنین این یک طرح توطئه آمیز است از سوی غرب و آمریکا که امکان کاهش نفوذ ایران و روسیه را فراهم می‌سازد و آمریکا را بازیگر مرکزی می‌کند.
سؤال: موضع ایران درباره کریدور زنگزور چیست؟
پاسخ: ایران صراحتاً مخالف است و این مسیر را تهدیدی علیه امنیت ملی و دسترسی ترانزیتی‌اش ارزیابی می‌کند. ولایتی وعده داد که با یا بدون روسیه ایران مقابل آن خواهد ایستاد.
سؤال: موضع ترکیه درباره کریدور زنگزور چگونه است؟
پاسخ: ترکیه حمایت خود را اعلام کرده و آن را دری برای ارتباط بزرگ‌تر اروپا به آسیا می‌داند.
سؤال: چالش‌های حقوقی و سیاسی درباره کریدور زنگزور چیست؟
پاسخ: پذیرش واگذاری قانونی زمین، اصلاح قانون اساسی ارمنستان، توافق بر روی مسائل گمرکی و امنیتی و همچنین جلب رضایت نیروهای منطقه‌ای و جهانی—مسائلی پیچیده که روند اجرایی مسیر را کند می‌کند.
به سوی صلح یا میدان تنش؟
کریدور زنگزور درعین‌حال که می‌تواند قفقاز را وارد دوره‌ای از اتصال و توسعه کند، بذر تنشی جدید میان بازیگران بزرگ منطقه‌ای و بین‌المللی است. از یک‌سو، منافع اقتصادی و استراتژیک آمریکا، ترکیه و آذربایجان در این مسیر متمرکز شده؛ از سوی دیگر، نگرانی ژئوپلیتیکی ایران و روسیه، و مطالبات احزاب داخلی ارمنستان، آینده آن را به معمایی پیچیده تبدیل کرده است.
در بحبوحه این کشمکش‌ها، ایران با تأکید بر تهدید امنیتی و تلاش برای محافظت از دسترسی‌اش به شمال‌غرب، یکی از کلیدی‌ترین موانع عملیاتی را شکل می‌دهد. این توافق زمینه‌ساز آغاز فصل جدیدی در سیاست قفقاز خواهد بود—یا شاید بذر بحران‌های فراروی منطقه‌ای را بپاشد.
دیدگاه تان را بنویسید