فراز و فرود شبکه‌های اجتماعی در ایران 1400

محمد رهبری- پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی مجازی  در یادداشتی اختصاصی برای «نامه نیوز» نوشت: رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مجازی در سالیان اخیر به یکی از مهم‌ترین ابزارهای ارتباطی ایرانیان تبدیل شده‌اند و این امر در دو سال اخیر و به دنبال همه‌گیری کرونا تشدید شده است. مطابق با آخرین نظرسنجی معتبر در خصوص استفاده مردم از رسانه‌های اجتماعی که توسط ایسپا در تیرماه سال 1400 انجام شد، 71 درصد از مردم از واتس‌اپ، 53 درصد از اینستاگرام و 40درصد از مردم از تلگرام استفاده می‌کردند؛ این اعداد روندی صعودی را در استفاده از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی در میان ایرانیان نشان می‌دهد. علاوه بر این، شبکه اجتماعی توئیتر نیز به عنوان یکی از مهمترین شبکه‌های اجتماعی است که مورد استفاده فعالان و کنشگران اجتماعی و سیاسی قرار گرفته است.

اما سال 1400 شاهد تولد یک رسانه اجتماعی دیگر در ایران بود. کلاب‌هاوس، که در روزهای پایانی سال 1399 در جامعه ایران معرفی شد، از همان ابتدای سال 1400 توجه نخبگان و کنشگران اجتماعی و سیاسی را به خود جلب کرد. در روزهای آغازین سال 1400، برخی به کلاب‌هاوس به چشم رسانه‌ی اجتماعی جدیدی نگاه می‌کردند که برخلاف توئیتر و اینستاگرام، امکان گفتگو در آن بیشتر فراهم است و به همین خاطر معایب دیگر رسانه‌های اجتماعی را ندارد.

همین امر باعث افزایش خوش‌بینی‌ها به کلاب‌هاوس شد به نحوی که برخی پیش‌بینی می‌کردند که کلاب‌هاوس نتیجه انتخابات در ایران را می‌تواند تغییر دهد. با این حال گذر زمان نشان داد که کلاب‌هاوس نه‌تنها در جریان انتخابات نتوانست اثرگذار باشد، بلکه در جامعه ایران نیز عمومیت چندانی نیافت و امروزه صرفا توسط بخشی از کنشگران اجتماعی و سیاسی از آن استفاده می‌شود و بحث‌های نسبتا تخصصی‌تری در آن دنبال می‌شود. این امر اگرچه مفید است و به شکل‌گیری گفتگو در میان گروه‌های مختلف کمک می‌کند، اما در میان مردم عمومیت ندارد و گفتگوهای آن در فضایی خارج از افکار عمومی شکل می‌گیرد. علت این امر نیز از همان ابتدا قابل پیش‌بینی بود. حضور در کلاب‌هاوس هزینه اینترنت بیشتری نیاز دارد و در قیاس با سایر رسانه‌های اجتماعی، وقت به مراتب بیشتری را از کاربرانش می‌گیرد. این امر در شرایطی که بسیاری از مردم با مشکلات عدیده اقتصادی روبرو هستند، سازگاری ندارد و به همین خاطر کلاب‌هاوس هیچ وقت بستر مناسبی برای عامه‌ی مردم نشد.

از سوی دیگر، آنچه در توئیتر فارسی در سال 1400 گذشت نسبتا با آنچه در سال‌های پیش از آن می‌گذشت تا حدی متفاوت بود. به دنبال ریاست‌جمهوری جو بایدن در آمریکا و ابراهیم رئیسی در ایران، شاهد تغییر رفتار برخی از نیروهای سیاسی بودیم که پیش از این در توئیتر حضور بسیار فعالی داشتند. مخالفان جمهوری اسلامی در یک سو و کاربران انقلابی در سوی دیگر، در تمام سالیان گذشته حضور پررنگی در توئیتر داشته و اقدامات سازماندهی‌شده‌ی فراوانی را علیه نیروهای میانه‌رو دنبال می‌کردند. با این حال، به‌دنبال تغییر رویکرد سیاست خارجه آمریکا در مواجهه با ایران و تغییر دولت در ایران و شروع به‌کار دولت ابراهیم رئیسی، از شدت حملات این دو گروه در فضای توئیتر کاسته شد و توئیت‌های آن‌ها تیزی کمتری داشت و از این حیث توئیتر فارسی در سال 1400 فضای آرام‌تری را تجربه کرد. ماجرا تا آنجا پیش رفت که برخی از کاربران بی‌نام‌ونشان انقلابی، پس از آغاز به کار دولت رئیسی، خود را معرفی کرده و دیگر با نام واقعی خودشان توئیت زدند به جای آنکه پشت اکانت‌های بی‌نام و نشان مخفی شوند. تغییر رفتار این دو گروه در توئیتر فارسی را می‌توان یکی از اتفاقات مهم در رسانه‌های اجتماعی در سال 1400 قلمداد کرد.

اما در میان رسانه‌های پرمخاطب، یعنی واتس‌اپ، اینستاگرام و تلگرام، روند عادی سال‌های گذشته تا حدی دنبال شد. کاربران این شبکه‌ها از این پلتفرم‌ها برای ارتباطات روزمره خود همچنان استفاده کردند، با آن سرگرم می‌شدند و از آن برای تفریح یا کار و درآمدزایی استفاده می‌کردند. در کنار این موضوعات، کاربران این رسانه‌ها کم و بیش نسبت به اخبار و وقایع مهم حساسیت نشان می‌دادند.

مهم‌ترین موضوعاتی که در سال 1400 توجه مخاطبان رسانه‌های اجتماعی را برای مدت طولانی (حداقل 2 هفته) به خود اختصاص داد را می‌توان این گونه برشمرد:

1- انتخابات و ردصلاحیت‌ها: بی‌شک انتخابات ریاست‌جمهوری در سال 1400 مهمترین رویداد این سال بود؛ انتخاباتی که با ردصلاحیت چهره‌هایی همچون اسحاق جهانگیری و علی لاریجانی آغاز شد و به پیروزی ابراهیم رئیسی ختم شد. ردصلاحیت‌ها در این انتخابات توجه بسیاری از کاربران رسانه‌های اجتماعی را به خود اختصاص داد و فرایند برگزاری انتخابات، مناظره‌ها، بحث‌وگفتگوها در زمینه‌ی مشارکت یا عدم مشارکت در انتخابات و در نهایت پیروزی ابراهیم رئیسی در انتخابات ریاست‌جمهوری، به مدت بیش از 1 ماه تبدیل به مهمترین موضوع رسانه‌های اجتماعی در ایران شده بود.

2- کرونا و واکسن: همه‌گیری کرونا سال 1400 را به مانند سال 1399 به طور کامل تحت تأثیر خود قرار داد. با افزایش تعداد کشته‌شدگان ناشی از کرونا در تابستان 1400 به بالاترین حد خود، حساسیت‌ها به کرونا و همچینن موضوع واکسن به اوج خود رسید. عدم واردات واکسن‌های آمریکایی در کنار آمار بالای ابتلا و مرگ و میر، اعتراضات زیادی را برانگیخت و همین امر باعث شد تا در تمام تابستان حساسیت کاربران رسانه‌های اجتماعی به این امر بالا باشد.

3- اینترنت و طرح صیانت: طرح صیانت و نگرانی‌ها بابت اعمال محدودیت بیشتر بر اینترنت و فیلترینگ سایت‌ها و رسانه‌های اجتماعی، یکی از مهمترین موضوعاتی بود که در طول سال 1400، بالاخص ماه‌ها تیر، مرداد و اسفند توجه حساسیت کاربران رسانه‌های اجتماعی را برانگیخت. به‌دنبال این طرح، بیش از 1 میلیون و 100 هزار نفر در پلتفرم کارزار نسبت به آن اعتراض کردند و رکورد بیشترین امضا در بیان یک مطالبه در ایران شکسته شد. نگرانی بابت اعمال محدودیت بر اینترنت، هنرمندان، فعالان اجتماعی و بسیاری از کاربران عادی را در کنار فعالان سیاسی به واکنش واداشت؛ امری که هنوز پرونده‌ی آن بسته نشده و احتمالا در سال 1401 نیز یکی از مضوعات مورد توجه باشد.

4- سوژه‌شدن ابراهیم رئیسی: یکی دیگر از موضوعاتی که در سال 1400 به کرار مورد توجه کاربران رسانه‌های اجتماعی قرار گرفت، رفتار و گفتار ابراهیم رئیسی بود. سخنان او در مورد واکسن، نحوه‌ی حضورش در مسکو در دیدار با پوتین و در نهایت سؤال او مبنی بر «نهار خوردی؟» از یک کارمند، ماه‌ها دست‌مایه‌ی طنز کاربران رسانه‌های اجتماعی قرار گرفت. ابراهیم رئیسی بی‌تردید یکی از مهمترین چهره‌های سال 1400 است که با نحوه‌ی رفتار و گفتارش در قامت رئیس‌جمهور، تبدیل به سوژه‌ی کاربران رسانه‌های اجتماعی شد.

5- برجام و تحریم‌ها: موضوع رفع تحریم‌ها از روزهای ابتدایی سال 1400 تا روزهای پایانی آن، همواره مورد توجه رسانه‌های اجتماعی در ایران بود. به دنبال تغییر دولت آمریکا و آغاز مذاکرات ایران برای احیای برجام در زمان دولت حسن روحانی، امیدواری‌ها به رفع تحریم‌ها در ایران افزایش پیدا کرد. این امر در دولت رئیسی نیست تداوم پیدا کرد و اگرچه تاکنون به سرانجام نرسیده است، اما یکی از موضوعاتی است که ایرانیان با نگرانی در تمام طول سال آن را از طریق رسانه‌های اجتماعی دنبال کردند.

6- جنگ اوکراین و روسیه: حمله‌ی روسیه به اوکراین در هفته‌های پایانی سال 1400، آخرین موضوع مهمی بود که در این سال توجه کاربران رسانه‌های اجتماعی چه در ایران و چه در سراسر دنیا را به خود اختصاص داد. می‌توان گفت که به مدت حداقل یک هفته، حمله‌ی نظامی روسیه به اوکراین مهم‌ترین خبر تمام رسانه‌ها در سرتاسر دنیا بود و ایران نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی و سیاسی خود، از این امر مستثنی نبود. بسیاری از ایرانیان نسبت به حمله پوتین به اوکراین واکنش منفی و اعتراضی نشان داده و اخبار جنگ را از طریق رسانه‌های اجتماعی دنبال می‌کردند تا نتیجه تحولات و اثرگذاری احتمالی آن بر آینده ایران را دنبال کنند.

موارد فوق‌الذکر، مهمترین موضوع رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی در ایران، از اینستاگرام و تا کلاب‌هاوس، در سال 1400 بود. بسیاری از مردم، خصوصا جوانان، از این شبکه‌ها برای ارتباطات خود استفاده کرده و در برابر امواج خبری مختلف در این شبکه‌ها قرار گرفتند و همین امر اثرگذاری و نفوذ بالای رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بر افکار عمومی در ایران را نشان می‌دهد. می‌توان ادعا کرد که امروزه این شبکه‌ها به ذهنیت بسیاری از ایرانیان شکل می‌دهند و با تصویری که گروه‌های سیاسی و رسانه‌هایشان در شبکه‌های اجتماعی از واقعیت ارائه می‌کنند، خواه این تصویر منطبق با واقعیت باشد خواه دستکاری‌شده باشد، بر ارزش‌ها، باورها و انتظارات آن‌ها اثر می‌گذارند.