مار و پله سیاستگذاری خارجی ایران

سیاستگذاری عمومی به عنوان یک دانش چند رشته‌ای، نقش مهندسی امور سیاسی و اداره امور عمومی را بر عهده دارد. در فرآیند سیاستگذاری عمومی یا اداره امور عمومی است که سیاستگذاران به اصل بنیادین دانش سیاستگذاری یعنی تضمین بقای حکمرانی در بازی بقا، مشغول می‌شوند.

بازی بقا دارای رازهای خاص از تضمین بقای حکمرانی و تحقق آرمان‌های بزرگ برای سعادت شهروندان و بشر است. بازی بقا دارای یک راز بقاست که همان قدرت‌یابی و تثبیت اقتدار حکمران در حوزه داخلی یا نظام جهانی است. بنابراین سیاستگذاری عمومی را می‌توان یک بازی بقا در راستای راز بقای حکمرانی تحلیل کرد.

سیاستگذاری خارجی و روابط بین‌المللی هر بازیگر نظام بین‌الملل، همواره بر همان اصل راز بقا استوار بوده و سیاستگذاران در یک بازی بقای فراگیر و آشوبناک درگیر هستند. سیاست خارجی برخی بازیگران نظام جهانی، مانند بازی "مار و پله" است که بقای بازیگر بر گریز از نیش مار یا بحران‌های خارجی استوار بوده و در کنار دانش سیاستگذاری، به هنر سیاستگذاری و البته شانس نیز نیاز است. سیاستگذاری خارجی مانند بازی مار و پله، فرآیندی است که سیاستگذاران با انتخاب‌های سخت مواجه است، طراحی و اجرای سیاست یا پیشروی در این بازی وابسته به آگاهی از بازی بقا و راز بقای آن دارد.

سیاستگذاری خارجی بسیاری کشورها در جهان سوم دارای رویکردی از بازی مار و پله است. سیاستگذاری خارجی ایران نیز طی چند دهه اخیر در الگوی بازی مار و پله طراحی و عملیاتی شده است که سیاستگذاران ایرانی راز بقای خویش را در تقابل با مارهای بزرگ و پرهیز از بالا رفتن از پله‌های بزرگ خلاصه کرده‌اند!

در این مقاله به برخی جلوه‌های سیاستگذاری خارجی ایران به‌خصوص مذاکرات هسته‌ای ایران یا توافق برجام در چارچوب بازی مار و پله پرداخته می‌شود:

یکم - مار و پله یا فراز و فرود برجام: فرازهای کوتاه و فرودهای عمیق طی چند دهه اخیر در سیاستگذاری ایران رخ داده که مذاکرات هسته‌ای ایران نمونه بارز چنین روندی است. در این روند از سیاستگذاری، پله‌ها (نردبان) کوتاه بوده و مارهای نیش زننده، بسیار قوی و بلند قامت بوده‌اند.

مذاکرات هسته‌ای ایران طی دو دهه گذشته به عنوان محور اصلی سیاستگذاری خارجی ایران و بخشی از دغدغه نظام جهانی مطرح بوده است. موضوع مذاکرات هسته‌ای ایران نمادی از بازی مار و پله و دارای جلوه‌هایی از فراز و فرودهای شدید در سیاستگذاری خارجی ایران است.

هر چند در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد شاهد برخی موفقیت‌های دوره‌ای و فرازهای کوتاه بودیم، اما برجسته‌ترین فراز سیاستگذاری خارجی ایران به‌خصوص در مذاکرات هسته‌ای به توافق برجام در سال 1394 در دولت حسن روحانی برمی گردد.    

سیاستگذاری ایران دارای فرودهای بسیار عمیق و خطرناکی بوده که از اشغال سفارت آمریکا شروع شده، به اشغال سفارت انگلیس، اشغال و آتش‌زدن سفارت عربستان رسیده و به تحریم‌های شکننده آمریکا علیه ایران در سال 1397 تاکنون منتهی شده است.

فرازها یا پله‌های سیاستگذاری خارجی به‌ویژه برجام، بیشتر کوتاه بوده و ماهیت موقت دارند. این فرازها به دلیل عدم صداقت طرف غربی به‌خصوص آمریکا و از سوی دیگر به دلیل احساسی و آرمان‌گرایی سیاستگذاران و سیاست‌های ایرانی، همواره شکننده بوده و خیلی زود اثرگذاری خود را از دست داده‌اند!

اما فرودها یا مارهای سمی سیاستگذاری ایران به‌خصوص در مذاکرات هسته‌ای طی دو دهه گذشته از یک ثبات نسبی برخوردار بوده و سیاستگذاران ایرانی را از نزدیک شدن به فرازهای ثابت و بلند یعنی پله‌های تعامل کامل با غرب به‌خصوص ایالات متحده آمریکا دور کرده و بخش عمده منابع اقتدار ایران را هزینه رسیدن به نیش مارهای بازی کرده‌اند!  

دوم – مارهای بازی سیاستگذاری خارجی ایران: در بازی مار و پله سیاستگذاری خارجی ایران، مارهای خطرناکی حضور دارند که همواره در حال جابه‌جایی، تغییر چهره و توان تهدید خویش هستند. مارهایی مانند: اسرائیل، ایالات متحده آمریکا، انگلیس، روسیه، عربستان، ترکیه، امارات متحده عربی، قطر و ... که بازی بقا برای ایران را همچنان گرم و آتشین می‌سازند. هر کدام از این مارها یا تهدیدات (دشمن یا رقیب) به گونه‌ای خاص به ایران نیش زده و سبب سقوط ایران در بازی و مناسبات قدرت منطقه‌ای و جهانی می‌شوند.

- ایالات متحده آمریکا به مانند درازترین و قوی‌ترین مار بازی در سیاستگذاری خارجی ایران، با برقراری تحریم‌های فراگیر علیه ایران و از سوی دیگر حمایت از رقیبان منطقه‌ای ایران، موجب تهدید اقتدار داخلی و بین‌المللی نظام جمهوری اسلامی شده و منافع راهبردی ایران در منطقه را آماج سیاست‌های خود قرار می‌دهد.  

- اسرائیل به عنوان یک دشمن ذاتی طی بیش از 40 سال اخیر، یکی از درازترین و سمی‌ترین مارهای بازی سیاستگذاری ایران است که سخت‌ترین تقابل را با ایران دارد. حملات تروریستی و سایبری اسرائیل به ایران و محور مقاومت با هدف تضعیف ایران و منافع راهبردی آن در منطقه، اسرائیل را به دومین مار بزرگ و سمی بازی سیاستگذاری خارجی و حتی بازی برجام بدل کرده است.

- ترکیه به عنوان یک همسایه ایران، دارای برخی نیات و اهداف خاص گسترش‌گرایانه است که با برخی اصول و اهداف سیاستگذاری خارجی و آرمان‌های نظام جمهوری اسلامی تضاد دارد. ترکیه را می‌توان ازجمله مارهای متوسط بازی قلمداد کرد که معمولاً پوستی فریبنده داشته و دارای قدرت سحر و جادوی قومیت‌گرایی و ... نیز است.

- روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ جهانی همواره از کارت ایران در بازی با رقیبان جهانی خود به‌خصوص آمریکا و اروپا بهره برده است. در شرایط کنونی که روسیه درگیر جنگ با اوکراین و غرب است، سعی دارد نقش یک پله یا نردبان برای سیاستگذاری خارجی ایران را ایفا کند. اما واقعیت اینست که روسیه نیز یکی از مارهای خوش خط و خال بازی سیاستگذاری خارجی ایران است که اکنون تنها نیش خود را پنهان کرده و نقش یک پله شکننده و ناایمن را دارد.

- عربستان طی چند دهه اخیر همواره یک مار سمی متوسط در بازی بین‌المللی با ایران بوده است. ماری که نیش سمی خود را در مسائل فرقه‌ای، قومی و نژادی علیه ایران نشان داده و در تحولات بیداری عربی به شدت علیه ایران و محور مقاومت فعالیت داشت.

- قطر به عنوان یک کشور بسیار کوچک و ظاهراً آرام، در برخی بازی‌های منطقه‌ای در نقش یک مار سمی به ایران حمله و نیش‌های اثربخش زده است. نقش مخرب قطر در تحولات بیداری عربی به‌خصوص در حمایت از تروریست‌های ضد دولت سوریه و عراق را نباید فراموش کرد. 

و...

سوم – پله‌های بازی سیاستگذاری خارجی ایران: در کنار مارهای خطرناک و رنگانگ بازی که گاهی نقش فریبنده پله (نردبان) را جعل می‌کنند، سیاستگذاران ایرانی تعدادی بازیگر نظام جهانی را به مثابه نردبان یا پله‌های بنیادین بازی مورد بهره‌برداری قرار می‌دهند. پله‌هایی که بیشتر کوتاه اما با تحرک بالا و قوی هستند. بازیگرانی مانند: حزب‌الله لبنان، سوریه، عراق، افغانستان، تحولات موردی مانند جنگ اوکراین و البته منابعی مانند نفت و گاز.

- حزب‌الله و به طور کلی شیعیان لبنان را می‌توان یکی از قوی‌ترین پله‌های بازی سیاستگذاری خارجی ایران طی چهار دهه اخیر برشمرد. حزب‌الله لبنان یکی از موفق‌ترین نمونه‌های ایجاد نیروهای پیرامونی با کاربرد راهبردی در جهان به‌ویژه آسیای جنوب غربی است که مانند پله‌ای کارآمد و اثربخش در بازی سیاست خارجی ایران در سطح منطقه‌ای و جهانی مورد بهره‌برداری سیاستگذاری خارجی ایران قرار گرفته است. حزب‌الله لبنان را می‌توان قوی‌ترین و اثربخش‌ترین نردبان سیاستگذاری خارجی ایران دانست که دارای قابلیت تحرک و جابه‌جایی بسیار بالا در تحولات است. تحرک بالای حزب‌الله در تمامی کشورهای منطقه و تحولات آن در راستای منافع راهبردی ایران قابل ردیابی و مشاهده است.

- سوریه به‌خصوص دولت خاندان اسد در این کشور طی چهار دهه اخیر به یکی از پله‌های بازی ایران در سیاست بین‌الملل بدل شده که حتی در مناسبات ایران و کشورهای عربی (عراق دوران صدام، عربستان و ...) نیز در راستای سیاست‌ها و اهداف ایران ایفای نقش کرده است.

- عراق بعد از سقوط صدام حسین را می‌توان یکی از پله‌های اثربخش ایران در بازی جهانی و منطقه‌ای برای تقویت و افزایش قابلت های راهبردی ایران در منطقه و جهان برشمرد. عراق به‌ویژه گروه‌های شیعی این کشور از حامیان و نیروهای عملیاتی ایران در سیاست‌های جهانی ایران و محور ایران در جهان محسوب می‌شوند که صعود ایران در بازی و تضمین بقای ایران در تحولات جهانی را سبب شده است.

کشورهایی مانند افغانستان، ونزوئلا و ... را نیز می‌توان ازجمله پله‌های سیاستگذاران ایران در بازی جهانی قلمداد کرد که با ظرافت خاص و به صورت موردی و دوره‌ای مورد استفاده سیاستگذاری خارجی ایران قرار می‌گیرند.

سیاستگذاری خارجی که مانند بازی بقا دارای یک راز بقای اصلی یعنی تضمین بقای سیستم است، دارای ابزارهایی متفاوت است که گاهی نقش پله و گاهی نقش مار در بازی مار و پله را ایفا می‌کنند. این ابزارهای بازی بقا یا مار و پله، می‌تواند برخی کشورها، دولت‌ها یا منابع مانند نفت، گاز، آب و در عصر کنونی غذا و غلات باشند.

در سیاستگذاری خارجی نمی‌توان یک سیاست ثابت با ابزارهای تکراری و ایستا را سیاستی کارآمد و مطلوب برای شرایط مختلف دانست. سیاستگذاری خارجی کارا و مطلوب، سیاستی است که بازی بقا را به گونه‌ای پویا و دگرگون از بازی پیشین دنبال کند، زیرا همان‌گونه یکی از اندیشمندان دانش سیاستگذاری عمومی گفته‌اند: «ثبات در سیاستگذاری امری فریبنده است.»1

سیاستگذاری خارجی مانند بازی مار و پله، راز بقا سیاستگذار و حکمران را جست‌وجو و پیگیری می‌کند. سیاست خارجی دارای منابع و ابزارهایی است که نقش مار یا پله را برای سیاستگذار ایفا می‌کند و البته بسیار متغییر هستند. 

سیاستگذاری خارجی و سیاست بین‌المللی ایران در حال حاضر نمونه‌ای واقعی از بازی مار و پله است که بقای نظام را به قابلیت بازیگران یا سیاستگذاران ایرانی در بهره‌گیری از منابع و ابزارهای بازی (مارها و پله‌ها) وابسته کرده است.

در بازی مار و پله سیاستگذاری خارجی علاوه بر توان بهره‌گیری از پله‌ها، باید توان و قابلیت بهره‌گیری از مارها را نیز داشته باشیم. زیرا برخی مارها می‌توانند نقش پله (نردبان) را هر چند به صورت موقتی نیز بازی کنند.

در سیاستگذاری خارجی ایران یا همان بازی بقای ایران، سیاستگذاران ایرانی باید مارهای خوش خط و خال که گاهی به جعل نقش پله (نردبان) می‌پردازند را با دقت بیشتری زیرنظر داشته باشند تا اسیر چهره و سیاست‌های فریبنده آنان نشوند. مارهای خوش خط و خالی که شامل روسیه، چین و ترکیه می‌شوند و در بزنگاه‌های تاریخی سعی در فریب ایران داشته‌اند و نقش دروغین پله (نردبان و دوست) را برای ایران بازی کرده‌اند!

سیاستگذاری خارجی ایران برای موفقیت در بازی مار و پله سیاست خارجی و بازی بقا در نظام جهانی، باید در بزنگاه کنونی از سیاستگذاران و کارگزاران توانمندتری که دانش و هنر سیاستگذاری را دارا هستند، بهره ببرد و فضای سیاستگذاری خارجی ایران را چند وجهی کند.

در سیاست خارجی ایران و مطابق با بازی مار و پله، سیاستگذاران ایرانی می‌توانند:

1- پله‌ها را بزرگ‌تر، طولانی‌تر و ایمن‌تر انتخاب کنند، به شرط آنکه بتوانند در انتهای پله از نیش مار مقصد بگریزند.

2- مسیرهای دارای مارها کوتاه‌تر و کوچک‌تر را انتخاب و ماهیت مارهای فریبنده را بهتر درک کنند.

3- همواره تلاش برای تعامل با مارهای بزرگ و اصلی بازی را در دستورکار داشته باشند تا بلکه بتوانند از نیش این مارها دور باشند. 

4- برخی دوستان نیرنگ‌ساز یا پله‌های دروغین و فریبنده در واقع مارهای خوش خط و خالی هستند که ایران را فریب می‌دهند تا از کارت ایران در بازی به سود خویش بهره ببرند.

5- هر بار انداختن تاس (دوره مذاکره) سبب پیدایش فضایی جدید برای بازی همراه با مارها و پله‌های جدید می‌شود که نباید از سوی ایران با سکون و سکوت سپری شود.

6- شرایط در برخی بازه‌های زمانی (بازی) به گونه‌ای است که پله‌های کوچک و سست همراه با مارهای زهرآلود را در مسیر ایران قرار می‌دهد.

سیاستگذاری خارجی ایران نمی‌تواند تنها به تعداد معدودی ابزارهای بازی (مارها و پله‌ها) سیاست خارجی بسنده کند. یک سیاستگذاری کارآمد و اثربخش نیازمند ابزارهای گوناگون و به‌هنگام است تا حتی مارهای بازی (رقیبان و دشمنان) را نیز به ابزار کسب، حفظ و افزایش قدرت خویش بدل کند. در چنین شرایطی است که سیاستگذاران ایرانی باید از گستره وسیعی از دانش و هنر سیاستگذاری و دیپلماسی بهره‌مند شوند تا اقتدار خارجی ایران در سطح منطقه‌ای جهانی تثبیت شود.