بازگشت برجام به مسیر دیپلماسی

به دنبال پیروزی «جو بایدن» در انتخابات ۲۰۲۰ آمریکا و با توجه به احتمال بازگشت این کشور به برجام و لغو تحریم‌ها، بار دیگر مسیر دیپلماسی در اجرای برجام گشوده شد.

در ادامه و اواخر آذرماه کمیسیون مشترک برجام با حضور معاونان و مدیران سیاسی ایران و کشورهای ۱+۴ (کشورهای باقیمانده در برجام) برگزار شد. در آن جلسه، شرکت‌کنندگان در خصوص برگزاری نشست غیررسمی مجازی وزرای امور خارجه دولت های عضو برجام در تاریخ اول دی‌ماه ۱۳۹۹ (بیست و یکم دسامبر ۲۰۲۰) موافقت کردند.

به گفته سخنگوی وزارت امور خارجه ایران این نشست بدون تمرکز خاص بر موضوعات برجامی و برای بررسی مجموعه تحولاتی که در چند ماه گذشته رخ داده بود برگزار شد. اما به نظر می‌رسد در این نشست که نخستین گردهمایی وزرای خارجه کشورهای عضو برجام در بیش از یک سال گذشته بود گفت‌وگوها و مذاکرات صریحی میان اعضاء قبل از ورود آمریکا به این مذاکرات صورت گرفته و طرفین خواسته ها و انتظارات خود را قبل از استقرار بایدن در کاخ سفید مطرح کردند. می توان گفت در این نشست مجازی نقشه راه برای ورود مجدد دیپلماسی و مذاکرات آینده در برجام تعیین شده و مواضع طرفین در این خصوص به سمع و نظر حاکمان جدید آمریکا رسانده شده است.

خروجی رسمی این نشست صدور بیانیه‌ای از سوی اعضا بود که مطابق آن، اعضا احتمال بازگشت آمریکا به برجام را بررسی کرده و بر آمادگی خود برای پرداختن به این موضوع با نگاهی مثبت و در یک تلاش مشترک تاکید کرده‌اند. همچنین، شرکت‌کنندگان نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نظارت بر اجرای تعهدات عدم اشاعه هسته‌ای ذیل برجام و راستی‌آزمایی آن را مورد توجه قرار داده‌اند.

در این نشست، از برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت به عنوان عنصر کلیدی در نظام عدم اشاعه هسته‌ای جهانی و یک دستاورد مهم دیپلماسی چندجانبه یاد شد و ضمن تاسف از خروج ایالات متحده از برجام، لازم‌الاجرا بودن قطعنامه ۲۲۳۱ مورد توجه قرار گرفت. علاوه بر این، اعضا توافق کردند که به گفت‌وگو برای تضمین اجرای کامل برجام از جانب همه طرف‌ها ادامه دهند.

در حاشیه و پس از پایان نشست، مواضع ابراز شده از سوی وزرا و مقامات شرکت‌کننده نشان می‌دهد ضمن اینکه تلاش همه اعضا معطوف به حفظ برجام و انجام تعهدات آن است و از بازگشت آمریکا به برجام نیز استقبال می‌کنند، اما تلاش دارند تا با طرح حداکثر شروط در مسیر دیپلماسی، از آن به عنوان ابزاری برای گرفتن حداقل امتیازات در مذاکرات آتی بهره ببرند.

به عنوان مثال «جوزپ بورل» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در توییتر، نشست وزرای خارجه ایران و ۱+۴ را به عنوان تاکید مجدد اعضای برجام و لزوم حفظ برجام توصیف کرد. «هایکو ماس» وزیر خارجه آلمان -که به نظر می‌رسد خواسته‌های حداکثری این بار از سوی آلمان مطرح می‌شود- نشست را مارپیچ نزولی توصیف کرد که متاثر از فشار حداکثری واشنگتن و اقدامات تهران برای توسعه فعالیت‌های هسته‌ای بود. وی تصریح کرد قدرت های اروپایی بر این مساله تاکید کرده‌اند که تنها تعهد طرف های برجام به این توافق کافی نیست. او افزود: برای دستیابی به روابط حسنه در دوران بایدن، دیگر نباید شاهد مانورهای فنی باشیم که اخیرا رخ داده است، چرا که این نوع اقدام‌ها جز تخریب بیشتر توافق هسته ای فایده دیگری نخواهد داشت. وزیر خارجه آلمان در مورد نشست اخیر همچنین گفت: برای ایران روشن کردیم که فرصتی که به وجود آمده آخرین فرصت برای حفظ برجام است و این فرصت نباید از دست برود.

وزیر خارجه انگلیس شرکت در این نشست را برای اطمینان از رسیدن به راه‌حلی مسالمت‌آمیز خواند. «دومینیک راب» پس از برگزاری این نشست با انتشار پیام توییتری نوشت: من کاملاً روشن کردم که ایران نباید گسترش برنامه هسته‌ای خود را که اخیراً اعلام کرده اجرا کند. انجام این کار فرصت های پیشرفتی را که امیدواریم در سال ۲۰۲۱ شاهد آن باشیم، تخریب می‌کند. وزیر خارجه روسیه نیز گفت پیش‌فرض ما این است که بازگشت آمریکا به برجام بدون هیچ پیش شرطی انجام شود. ما آماده هستیم که به همراه سایر شریکانمان به طور اساسی در این راستا کار کنیم و به آمریکایی ها کمک کنیم تا مسیر اصلاح را طی کنند.

در مقابل، «محمدجواد ظریف» در توئیت‌هایش مواضع ایران را روشن کرد. او نوشت در نشست تاکید کردم که این آخرین فرصت برای سه کشور اروپایی است که برجام را نجات دهند؛ داده‌های مربوط به حجم مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اروپا بین ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ ثابت می‌کند که تروئیکای اروپایی تعهدات برجامی شان را نقض کردند؛ تروئیکای اروپا همانند آمریکا برای وارد آوردن خسارات جبران ناپذیر به ایرانی ها مقصر است؛ تقویم زمانی برجام از این توافق جدایی پذیر نیست. مذاکره مجدد منتفی است؛ تسلیحات و بحران‌های منطقه ما اصولاً از آمریکا و سه کشور اروپایی وارد می‌شود ولی ما به صورت جمعی تصمیم گرفتیم این موضوعات را از مذاکرات کنار بگذاریم؛ کشورهای دموکراتیک نمی‌توانند از ما بخواهند مصوبه مجلس را نقض کنیم؛ و بالاخره اینکه همه طرف‌ها باید به پایبندی عملی به برجام برگردند. بعد از آنکه آمریکا و اروپا به وظایفشان عمل کنند ایران به سرعت تدابیر اصلاحی اتخاذ شده در واکنش به خروج غیرقانونی آمریکا را به عقب بر خواهد گرداند.

با توجه به موارد عنوان شده می‌توان این نشست غیررسمی مجازی را گامی مهم در شروع مسیر احتمالاً دشوار دیپلماسی در برجام دانست؛ امری که ضروری بود تا قبل از ورود آمریکای بایدن به برجام اعضای باقی‌مانده ضمن تاکید بر حفظ برجام و مبنا بودن آن در مذاکرات آتی، پیام روشنی نیز به یکدیگر و جامعه بین‌المللی منتقل سازند.

در این شرایط، فعلا به نظر می‌رسد اروپا از طرح پیش‌شرط بر سر احیای برجام صرف‌نظر کرده است. همچنین این نشست روند مذاکرات آینده را تسریع کرده و مواضع دو طرف روشن تر شد. بر این مبنا فعلاً طرفین باقی مانده در برجام درباره ضرورت حفظ توافق و قانع کردن آمریکا برای بازگشت به توافق بدون هیچ پیش شرطی توافق کرده‌اند. هر چند در صورت بازگشت آمریکا به برجام و برداشته شدن تحریم‌ها، برجام به روال سابق خود باز می‌گردد اما طرح موضوعات جدید و رسیدن به «برجام پلاس» نیز مدنظر اروپا و آمریکا خواهد بود. موفقیت در این مسیر پرتلاطم به داشتن دیپلماسی فعال و مبتنی بر اجماع داخلی کلیه ارکان نظام و حمایت مردمی نیازمند است. در صورت تامین شرایط فوق می‌توان امیدوار بود که منافع ملی کشور ضمن تامین منافع طرف‌های مقابل قابل تحقق باشد.