ناگفته‌هایی از یک دستاورد بزرگ هسته‌ای؛ کیمیایی به نام «آب سنگین»

خراسان/ داشتن یک راکتور آب سنگین بومی و ساختن آن در ایران یک کار بزرگ بوده و نشان از توان بالای متخصصان کشورمان دارد اما نکته مهم این است اگر آب سنگین که مهم ترین ماده در راکتور است تامین نشود ، چه باید کرد؟ در دنیایی که آمریکا به نزدیک ترین متحدش یعنی رژیم صهیونیستی تنها 25 کیلوگرم آب سنگین در سال می دهد، تامین 70تن آب سنگین برای آغاز حرکت راکتور اراک حتما کار غیر ممکنی باید باشد. اما آینده اندیشی نظام از یک سو و تلاش و مجاهدت خاموش دانشمندان این عرصه، از سوی دیگر باعث شد تا قبل از اتمام کار راکتور آب سنگین خنداب(اراک) ، تاسیسات تولید آب سنگین در همان منطقه خنداب اراک شروع به کار کند تا خیالمان از داشتن آب سنگین برای راکتور راحت شود. ایران به عنوان نهمین کشور تولید کننده آب سنگین در دنیا به این محصول رسید، حتی توانست بیش از ظرفیت تعریف شده، ابتدای کار -16تن – امروز به میزان 20تن تولید آب سنگین با غنای 99.88درصد در سال برسد و حالا شما گزارشی اختصاصی از بازدید خبرنگار روزنامه خراسان از این دستاورد بزرگ صنعت هسته ای را می خوانید.

تولید آب سنگین در دل باغ های سرسبز خنداب 

وقتی از بزرگراه اراک به خرم آباد،  وارد یک جاده فرعی می شوی که شما را به شهرستان خنداب در 80کیلومتری شمال غرب اراک می رساند فضایی سرسبز با باغ هایی مملو از درختان میوه خودنمایی می کند. کارخانه آب سنگین اراک که به دلیل مجاورتش با شهر خنداب " مجتمع آب سنگین شهدای خنداب " نامیده می شود در نگاه اول شباهت زیادی به مجتمع های پتروشیمی یا پالایشگاه های نفت دارد با این تفاوت که در آن جا طلای سیاهی که تصفیه می کنند حداکثر لیتری 3دلار ارزش دارد و این جا  طلایی زلال به نام آب سنگین به دست می آید که حدود هزار دلار در هر لیتر قیمت گذاری می شود. آن هم محصول آب سنگین جمهوری اسلامی ایران که چند سال قبل در پیشرفته ترین آزمایشگاه آمریکا یعنی آزمایشگاه ساوان ریور آمریکا تایید شد و آمریکا 32 تن از آن و روسیه 37 تن را از ایران خریدند.امروز نیز تعداد زیادی از کشورهای آسیایی و اروپایی در صف ایستاده اند تا این کیمیای با ارزش ایرانی محصول کیمیاگری نخبگان ایرانی را بخرند.

آب سنگین چیست؟

آب سنگین همان آب معمولی است با این تفاوت که به جای 2 هیدروژن و یک اکسیژن در آب معمولی (H2O) دو اتم دوتریوم جایگزین شده و D2O را شکل داده است. آب سنگین، پرمصرف‌ترین ایزوتوپ پایدار دنیاست و آژانس امنیت ملی آمریکا درباره آب سنگین با بیان این که این ماده یک سرمایه ارزشمند ملی است به مقامات این کشور توصیه کرده بدون مطالعه اقتصادی آن را تولید کنند. این محصول استراتژیک در بخش های مختلف علوم تغذیه، نفت و گاز، شیمی، زیست شناسی ، داروسازی، هیدرولوژی، فیبرهای نوری و پزشکی ، صنایع با فناوری بالا و غیر

هسته ای کاربردهای فراوانی دارد؛ ایزوتوپ های پایدار، تامین اکسیژن 18، تصویربرداری از بیماری های صعب العلاج ، بررسی آب های زیر زمینی و سن یابی آن، محل مناسب احداث سد و بررسی منشأ آلودگی های آب و غذا و بررسی چاه های نفت از جمله دیگر کاربردهای آن است. آب سنگین در طبیعت موجود بوده و در هر 7هزار مولکول آب معمولی در منطقه خنداب اراک یک مولکول آب سنگین وجود دارد و کاری که در مجموعه آب سنگین انجام می شود، استخراج این مولکول است.

شکست قوانین سخت گیرانه آمریکا درباره صادرات آب سنگین

به دلیل اهمیت بالای آب سنگین در دنیا،  آمریکا قوانینی به نام NRC دارد که کشورها را از حیث دسترسی به آب سنگین به 3 دسته تقسیم کرده است؛ دسته اول کشورهایی هستند که شرکت‌های آمریکایی اجازه صادرات آب سنگین به آن‌ها را ندارند مثل ایران، عراق، کره شمالی و سوریه. کشورهای دسته دوم آن‌هایی هستند که شرکت‌های آمریکایی در سال مجوز صادرات 25 کیلوگرم آب سنگین به آن‌ها را دارند مثل هند، میانمار، افغانستان، رژیم صهیونیستی ، کشورهای دسته سوم که سخت‌گیری کمتری درباره آن‌ها وجود دارد حداکثر میزان صادرات آب سنگین یک تن در سال است و این درحالی است که ایران به تنهایی سالی 20تن آب سنگین تولید می کند.در واقع کشورمان بعد از کشورهایی همچون  آمریکا، روسیه، چین، هند، آرژانتین، رومانی و کانادا نهمین کشوری بود که در دنیا آب سنگین تولید کرد، آن هم در شرایطی که همه کارهای طراحی، خرید، ساخت، اجرا و راه‌اندازی مجتمع تولید آب سنگین در داخل کشور انجام شده و هیچ مشاور و پیمانکار خارجی در این موضوع وجود نداشته است.

درباره انتخاب خنداب به عنوان محل ساخت این تاسیسات هم بررسی های زیادی صورت گرفته   است،  بحث‌هایی همچون تامین مواد اولیه، زلزله‌خیز بودن، استراتژیک بودن منطقه، بحث‌های سیاسی، پدافندی و... دخیل هستند ضمن این که 5 سایت برای بحث آب سنگین در شهرهای مختلف پیشنهاد شده بود که با لحاظ شرایط بالا، خنداب استان مرکزی انتخاب شد البته تقریبا هیچ فرقی بین آب این جا با دیگر مناطق وجود ندارد ، آب برخی مناطق میزان دوتریوم بیشتری دارند و برخی هم کمتر است اما تفاوت چشمگیری وجود ندارد. حتی این نگرانی که برداشت آب تاسیسات آب سنگین از آب های زیرزمینی منطقه است هم وجود ندارد چون مصرف آب مجموعه در حد یک حلقه چاه برای یک مزرعه متوسط است.

20تن آب سنگین مشتری هم دارد؟

 اما یک سوال مهم این است که با توجه به نیاز راکتور اراک و سقف ذخایر آب سنگین که طبق برجام 130 تن است و ایران تا سال 94 بیش از 200تن را تولید کرده بود ، چرا همچنان سالی 20تن آب سنگین تولید می کنیم و فروش این مقدار زیاد چگونه عملی خواهد شد ؟ در واقع مشتری زیادی در دنیا برای آب سنگین وجود دارد و به قدری مصرف آب سنگین و ترکیبات دوتره که از آب سنگین به دست می آید در دنیا رو به افزایش است و کمبود وجود دارد که به راحتی مشتری برای این 20تن پیدا خواهد شد . در سال 2012 میلادی پیش بینی شده بود مصرف آب سنگین جهان در سال 2015  80 تن باشد، در حالی که مصرف در سال 2015 ؛140 تن شد و هم اینک آمریکا به تنهایی 140 تن مصرف آب سنگین دارد. علاوه بر این کشورهایی همچون آلمان و سوئیس سالانه بین 10 تا 20 تن مصرف آب سنگین دارند و در صورت تامین شرایط، میزان مصرف داخلی ما سالانه 7تا 8 تن است و باید دنبال بازار سازی برای محصول خود باشیم.

هم اکنون 9 کشور در قاره های آسیا ، اروپا و آمریکا در صف مشتریان آب سنگین ایران هستند که به دلایل تجاری نمی توان آن ها را نام برد، همچنین 60مرکز تحقیقاتی و دانشگاهی کشور از محصولات مجتمع خنداب استفاده می کنند. در اروپا 10شرکت معتبر در این زمینه شناسایی شده است که اگر تنها با دو شرکت به توافق برسیم کل محصول آب سنگین ایران در سال برای نیاز این دو شرکت کافی است.

کیفیت آب سنگین ایران به گونه ای است که حتی آمریکا که زمانی دنبال تعطیل کردن این تاسیسات بود، زمانی که برای آزمایشگاه اوکریچ خود نیاز به آب سنگین داشت بعد از تست محصولات مختلف در دنیا و با آزمایش آب سنگین ایران با دستگاه های بسیار پیشرفته تایید می کند که این محصول فوق خالص بوده و می خرد. علت این است که کارخانه خنداب بسیار جوان و نسبت به کارخانه های دیگر به روزتر است همچنین خلوص آب سنگین تولیدی ایران از 75/99 تا 99/99 بوده و مواداولیه بهتر، کنترل های دقیق تر و روش ذخیره سازی بهتر باعث کیفیت بالای آب سنگین ایران شده است .

طلایی به نام اکسیژن 18 محصولی 

 اما در این کیمیا گری که در خنداب انجام می شود ، محصولی به نام اکسیژن 18 به دست می آید که نه فقط از نفت سیاه بلکه از طلای زرد هم گران تر به فروش می رسد و اهمیت زیادی دارد . یکی از مهم‌ترین دستاوردهای مجتمع آب سنگین اراک تولید اکسیژن 18 است که برای اولین بار در سال 1397 تولید شد . برای تشخیص سرطان، دستگاه‌های مختلفی وجود دارد اما دنیا به سمت دستگاه PET حرکت کرده که این دستگاه می‌تواند برای تشخیص سرطان و شناسایی بافت‌های سرطانی و پیشروی سرطان و تاثیر بافت‌های سرطانی استفاده شود. در کشور ما هم تعداد نه چندان زیادی از این دستگاه وجود دارد و برنامه‌ریزی شده تا به 50 عدد از این دستگاه برسیم. 95درصد دستگاه‌های PET از فلوئور 18 استفاده می‌کنند که برای تولیدش نیاز به اکسیژن 18 است و این ماده بعد از دوتریوم دومین ایزوتوپ پایدار پرمصرف دنیا به شمار می رود که خوشبختانه ما به سمت تولید آن حرکت کردیم. تولید‌کننده‌های عمده اکسیژن 18 در دنیا نیز آمریکا، روسیه، انگلیس، چین، ژاپن و رژیم صهیونیستی هستند. در سال 100کیلو اکسیژن 18 در اراک تولید می کنیم که در داخل مصرف می شود اما اگر به سمت بازارهای خارجی برویم و اگر جزئی فروشی کنیم برای هر گرم اکسیژن 18 در بسته های 30گرمی ، 100دلار(5میلیون تومان ) می دهند و اگر به صورت عمده بفروشیم قیمت آن 20دلار برای هر گرم است .

با آب سبک جوان بمانید 

در میان محصولات این کارخانه با برکت، آب سبک هم دیده می شود و کارخانه خنداب توانسته 10تن آب سبک هم صادر کند. آب سبک نسبت به آب سنگین دوتریوم کمتری دارد . حدود 100دوتریوم در هر یک میلیون مولکول آب است . بیشترین مشتری آب سبک شرکت‌های آرایشی هستند و می گویند این آب سبک در جوان ماندن و شادابی هم تاثیر دارد تا جایی که از آن به نام « آب حیات » هم یاد می شود .تاسیسات اب سنگین خنداب(اراک) را در حالی با این فکر ترک می کنم که چنین تجهیزات پیشرفته ای که بیشتر آن ساخت متخصصان صنعت هسته ای ایران بوده و در حوزه نیازهای زندگی مردم اثرگذار است، می تواند در آینده نزدیک چه گره های بزرگی را از صنعت و پزشکی کشورمان بگشاید و نه تنها در آمدزایی بالایی نصیب کشور کند بلکه ایران را از خام فروشی هایی که عادت کرده‌ایم، برهاند.