ماشه مقابل شانگهای؛ ایران در آستانه انفجار؟!

ورود مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران به شهر تیانجین چین برای شرکت در بیست‌وپنجمین نشست سران سازمان همکاری شانگهای بیش از یک رویداد دیپلماتیک ساده بود. این سفر، نمادی از تحول عمیق در مناسبات بین‌المللی و نقطه عطفی برای سیاست خارجی ایران است. در شرایطی که نظم تک‌قطبی جهانی زیر فشار است و «جهان جنوب» صدای خود را بلندتر می‌کند، سازمان شانگهای از یک پیمان امنیتی منطقه‌ای به بازیگری کلیدی در صحنه جهانی تبدیل شده است.

این سازمان اکنون با ۱۰ عضو اصلی و ۱۶ کشور ناظر و شریک گفت‌و‌گو از جمله چین، روسیه، هند و پاکستان در حال ترسیم خطوط قدرت جدیدی است که می‌تواند، معادلات گذشته را برهم بزند. موقعیت ایران در این سازمان نه تنها با افزایش تعداد اعضا بلکه با تشدید فشار‌های غرب، به ویژه تعرفه‌های اقتصادی آمریکا، اهمیت بیشتری یافته است. این همگرایی در برابر تحریم‌ها، فرصتی برای تهران ایجاد کرده تا انزوای دیپلماتیک گذشته را بشکند و به یک بلوک اقتصادی- سیاسی قدرتمند بپیوندد.

کارشناسان غربی نیز اذعان دارند که نفوذ آنها در شکل‌دهی به سیاست خارجی کشور‌های این بلوک رو به کاهش است و ایران دیگر آن‌گونه که تصور می‌شد، منزوی نیست.

از گفتمان تا عمل: پزشکیان در نشست شانگهای

سفر پزشکیان به چین، فرصتی برای بیان مواضع ایران در این مجمع مهم بود. او در سخنرانی خود، سازمان شانگهای را ستون فقرات «چندقطبی‌سازی نظام بین‌الملل» خواند و تأکید کرد که این سازمان باید برای ایجاد جهانی صلح‌آمیزتر و گسترش همکاری‌های اقتصادی، گام‌های عملی و مشخصی بردارد. این رویکرد، در نشست «شانگ‌های پلاس» نیز تکرار شد؛ جایی که پزشکیان با اشاره به مزیت جغرافیایی ایران در پروژه «کمربند-راه» چین از ظرفیت این سازمان برای تعمیق همکاری‌ها سخن گفت.

نکته حائز اهمیت در سخنان رئیس‌جمهور، تأکید دوباره بر آمادگی ایران برای یافتن راه‌حل‌های دیپلماتیک درخصوص برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز بود. این موضع‌گیری، نشان از رویکردی واقع‌بینانه دارد که تلاش می‌کند از ابزار‌های دیپلماتیک برای کاهش تنش‌ها استفاده کند. همچنین استقبال از ابتکار «حکمرانی جهانی» شی جین‌پینگ، نشان‌دهنده همسویی ایران با رویکرد‌های شرق در ترسیم یک نظم عادلانه‌تر است.

نتیجه این نشست، امضای بیش از ۲۰ سند و بیانیه همکاری بود که طیف گسترده‌ای از موضوعات از جمله مبارزه با مواد مخدر، امنیت سایبری، هوش مصنوعی، انرژی پایدار و تجارت چندجانبه را در بر می‌گرفت. این اسناد حاصل نزدیکی دیدگاه‌های اعضا در مسائل گوناگون است و نشان می‌دهد که ائتلاف شانگهای، فراتر از یک اتحاد سیاسی صرف در حال تبدیل شدن به یک ساختار نهادی منسجم است.

قدرتی فراتر از جغرافیا: از امنیت تا اقتصاد

سازمان شانگهای که ریشه‌های آن به پیمان امنیتی میان چین و جمهوری‌های شوروی سابق بازمی‌گردد حالا هویتی جدید یافته است. این سازمان دیگر محدود به مبارزه با تروریسم نیست و به یک نمونه موفق از «منطقه‌گرایی نوین» تبدیل شده که دامنه فعالیتش از اقتصاد تا امنیت گسترش یافته است. با پیوستن ایران، شانگهای دیگر فقط یک باشگاه آسیای مرکزی نیست بلکه به یک نهاد با گستره بین‌المللی تبدیل شده است.

عضویت در این سازمان برای ایران می‌تواند علاوه بر «قدرت ملی» و «قدرت رابطه‌ای» به «قدرت نهادی» نیز منجر شود. این به معنای تأثیرگذاری ایران در تصمیم‌گیری‌های یک نهاد بین‌المللی است که می‌تواند جایگاه تهران را در معادلات جهانی ارتقا بخشد. اما این قدرت به سادگی به دست نمی‌آید. موانعی همچون تحریم‌های بین‌المللی و محافظه‌کاری برخی اعضا، باعث شده که دستاورد‌های اقتصادی ایران از این عضویت تاکنون محدود و بیشتر در حوزه سیاسی باشد.

گزارش‌ها نشان می‌دهد که حجم مبادلات اقتصادی ایران با کشور‌های عضو شانگهای هنوز به حد مطلوب نرسیده است. این چالش نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و راهبردی برای بهره‌برداری کامل از پتانسیل‌های اقتصادی این سازمان است. کارشناسان معتقدند که ایران نباید تمام تخم‌مرغ‌های خود را در سبد شرق بگذارد. در کنار تقویت روابط با ائتلاف شانگهای باید سیاست «تنش‌زدایی» با غرب نیز در دستور کار قرار گیرد. تنها با تعامل سازنده و متوازن با تمام بازیگران جهانی است که ایران می‌تواند از ظرفیت‌های دیپلماتیک خود به صورت مؤثر بهره‌برداری کند و از گرفتار شدن در دام بازی‌های قدرت دوقطبی جلوگیری نماید.

آینده‌ای در گرو عمل

نکته پایانی و شاید مهم‌ترین بخش بیانیه نشست شانگهای، محکومیت قاطع حملات نظامی آمریکا و رژیم صهیونیستی به ایران در ژوئن ۲۰۲۵ بود. این موضع نشان می‌دهد که اعضای این سازمان در مواجهه با تهدیدات خارجی علیه یکی از اعضای خود همگرایی قابل توجهی دارند. بیانیه آنها این حملات را نقض آشکار اصول حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل متحد دانست و تأکید کرد که چنین اقداماتی امنیت منطقه و جهان را به خطر می‌اندازد. این همبستگی پیامی قوی به جهان ارسال می‌کند که دوران یکه‌تازی نظامی به پایان رسیده و ائتلاف‌های جدید، آماده دفاع از حاکمیت ملی اعضای خود هستند.

البته ناگفته نماند که علاوه بر مواضع اعلامی سازمان شانگهای باید به محدودیت‌های آن نیز اشاره کرد. اجلاس اخیر در شرایطی برگزار شد که روابط ایران و غرب با توجه به فعال‌سازی مکانیسم ماشه، پرتنش‌تر شده و رفع آن نیازمند یافتن راهکار‌هایی از سوی طرف‌هاست. باید در نظر داشت که سازمان شانگهای یک پیمان نظامی- اقتصادی مانند ناتو نیست و تعهدی برای دفاع از اعضای خود در برابر تحریم‌ها یا حملات نظامی ندارد. مثال روسیه که پس از تحریم‌های غرب عملاً حمایت عملی چندانی از سوی شانگهای دریافت نکرد این دیدگاه را تقویت می‌کند.

ضمن آنکه برخی اعضای سازمان شانگهای به ویژه هند، ملاحظات خاصی در روابط خود با غرب دارند و ممکن است نخواهند در پی فعال شدن مکانیسم ماشه، روابط خود را با آمریکا و اروپا به خطر بیندازند؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که موفقیت ایران در بهره‌برداری از این فرصت به مدیریت هوشمندانه سیاست خارجی، تلاش برای تنش‌زدایی با همه طرف‌ها و اصلاحات ساختاری در اقتصاد داخلی بستگی دارد تا از وابستگی صرف به یک بلوک خاص جلوگیری کرده و تاب‌آوری خود را در برابر شوک‌های خارجی افزایش دهد.

بدون شک برجام عامل اصلی پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای بود. برای پیوستن ایران به این سازمان، دو شرط مهم وجود داشت: عدم تحریم بین‌المللی و اجماع اعضا.

اولین درخواست الحاق ایران به سازمان شانگهای در سال ۲۰۰۶ بود و در سال ۲۰۰۸ یک درخواست برنامه‌ریزی شده و رسمی ارائه شد، اما با عضویت ایران در آن مقطع موافقت نشد. تصمیم سال ۲۰۱۰ اعضا مبنی بر عدم تحریم بین‌المللی به عنوان یکی از شروط عضویت نیز راه را بر الحاق ایران که با قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت مواجه بود، بست.

مقامات روسیه صراحتا اعلام کردند که طبق اساسنامه این سازمان یک کشور تحت تحریم نمی‌تواند به عضویت درآید. سرانجام با اعلام برجام در دولت روحانی و لغو قطعنامه‌های تحریمی سازمان ملل با تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ بزرگ‌ترین مانع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای برداشته شد.

اگر در مدت باقی مانده از فرآیند ۳۰ روزه مکانیسم ماشه گشایشی در روابط ایران و غرب رخ ندهد این موضوع می‌تواند، روابط ایران با سازمان همکاری شانگهای را تحت تأثیر قرار دهد و عملاً عضویت ایران را بی‌اثر کند.

منبع: سازندگی